Manometer met controlekraan

Alle stoom- en damptoestellen moeten van een betrouwbare, geijkte manometer zijn voorzien.

Op Ketel 1 van De Tuut zit dus een manometer met een controlekraan.

Wikipedia zegt:

De Stoomwet was een in 1824 voor het eerst opgestelde Nederlandse wet waarin veiligheidsvoorschriften omtrent stoomketels en stoommachines werden geregeld. De wet is herzien in 1868, 1896, 1939 en ten slotte op 15 maart 1953. De wet is per 1 januari 2008 ingetrokken. De opvolger van de Stoomwet en het daaruit voortvloeiende Stoombesluit is de Richtlijn 97/23/EG, ook wel aangeduid met Richtlijn Drukapparatuur. Hierin is de nationale wetgeving in Europa geharmoniseerd.[1]

In grote lijnen komt het er op neer dat je zelf als gebruiker verantwoordelijk bent en moet aantonen dat het betrouwbaar en veilig is.

Een manometer moet dus regelmatig geijkt worden maar wie kan/mag dat en wie doet dat?

Ijken wil zeggen dat  de meetapparatuur wordt vergelijken met een meter die 100% goed aanwijst.

Een manometer kan een afwijking hebben zonder dat de stoker dat weet. Stel dat de meter te laag aanwijst dan betekent dat, dat de druk altijd hoger is dan je afleest. In extreme gevallen kan dat enorme consequenties hebben.

De invoering van de wet in 1824 hing samen met de opkomst van de stoommachine in Nederland en de risico’s die met ondeugdelijke apparatuur, slecht onderhoud en ondeskundige of onzorgvuldige bediening ervan samenhingen.

Zijn er dan veel ongelukken gebeurd?

Heel veel en als je op internet zoekt schrik je daarvan en een kleine opsomming staat vermeld bij het tabje: Ongelukken en veiligheid

Het is dus van groot belang  dat je weet wat stoom is en hoe je om moet gaan met een stoominstallatie. Daarom is een deskundige opleiding van stokers en machinisten een “must”!

Toen ik bij het stoomgemaal begon in 2002 was Ketel 1  bedrijfsvaardig  en goedgekeurd. De manometer was nog de originele althans dat namen wij aan want nergens in het ketel controleboek–zie: Stoomwezen keuring   stond iets vermeld .

Elke ketel heeft een manometer en meestal is er in de machinekamer ook een stoomdrukmeter, een oliedruk meter van de stoommachine en een vacuümmeter. Ook deze meters behoren regelmatig gecontroleerd te worden. Tegenwoordig  is dat bij bedrijven allemaal is een soort bedrijfsmiddelensysteem opgenomen voor regelmatige controle. Bij de Tuut was daar echter niets van te vinden.

 

 

 

Een oud voorschrift voor een manometer schreef het volgende voor:

 

Nog voordat de restauratie van het ketelhuis begon waren alle meetinstrumenten in ketelhuis en machinekamer veilig gesteld. Er waren drie ketels met dus elk een manometer. Jaap  G. vertelde mij in  aug. 2020 dat hij uit deze drie de best lijkende uitkoos.   Van belang lijkt mij dan: uiterlijk van de meter, het glas, de wijzerplaat zonder roestaanslag en de schroefdraadaansluiting. De meter is destijds bij de afdeling meet- en regeltechniek van de PGEM centrale in Nijmegen geijkt en daar is dan een officiële  meetbrief van.

Nadat Ketel 1  een aantal keren met succes de oude en de nieuwe keuring had  doorstaan en we ook de in gebruik zijnde manometer nog eens wilden ijken werd gezocht naar een keurende instantie. Een zo kwam ik in contact met Aernout Notenboom. Hij heeft in de periode dat ik bij de Tuut betrokken was de manometers van de de Ketels  geijkt maar ook vele andere meters die aanwezig waren of verkregen.

Aernout heeft in Pijnacker een restauratiewerkplaats en justeer- en ijklaboratorium genaamd Klein-Magdeburg-Buckau,

Met Aernout werd dan een afspraak gemaakt en hij kwam dan ’s avonds met een kennis naar het stoomgemaal en ging met zijn zeer nauwkeurige meetapparatuur aan de slag in het achterste deel van de voormalige kolenloods die nog niet verbouwd was zoals heden.  Van zo’n meetavond heb ik van de vele gemaakte foto’s een video gemaakt die de werkzaamheden goed in beeld brengen. Hoe Aernout tot deze kennis en hobby kwam kunt u lezen op zijn website; http://www.sshercules.nl/2010_aernout.htm

De fotoserie is te zien op:

Alle manometers zijn genummerd en als ze in orde zijn is daar een certificaat van.

 

 

Op diverse foto’s is een zgn. controlekraan te zien, aangegeven met een rode pijl met witte opvulling op de foto links. Deze controlekraan is aanwezig op alle ketelinstallaties. De ambtenaar van het stoomwezen kon en kan daarmee tijdens stoombedrijf een andere geijkte manometer aansluiten op het speciale flensje. Hij had natuurlijk altijd een eigen geijkte manometer bij zich als hij onverwachts  bij een stoomketelinstallatie voor een  controle kwam. Door de driewegkraan te draaien kan deze controlemanometer in verbinding gebracht worden met de  aanwezige manometer  van de betreffende ketel zodat de stoomdruk vergeleken kon worden.

 

Manometer controlekraan Ketel 1 met het flensje aan de voorzijde en de drieweg plugkraan

 

 

 

 

De ambtenaar van het stoomwezen kwam in de hoogtijdagen van het stoomtijdperk te pas en te onpas voor controle langs. Het kwam namelijk nogal eens voor dat er gestookt werd met een iets hogere druk dan was toegestaan (rode streep op meter)  en als dan de manometer ook  nog een afwijking had waardoor hij een te lage stoomdruk aangaf dan konden er zeer gevaarlijke situaties ontstaan. En die zijn dan ook wel eens gebeurd in de hele wereld!!!! Gelukkig niet bij de stoomgemalen in het Land van Maas en Waal. Hier waren machinisten en stokers  aan het werk die de installatie koesterden want als er niet gestookt kon worden dan liep het land onder water.

 

 

 

Ooit werden wij op het stoomgemaal verrast door een bezoeker met zo’n controlemanometer. Hij kreeg een mooi plekje in de vitrine van het stoomcafé.

 

De controlemanometer in opbergkist

De schenker van de meter

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De onbekende controlekraan 

In 2020 nam Aernout contact met mij op, omdat hij in 2012 een controlekraan met een volkomen onpassende manometer had gekocht op Marktplaats.  Hij bedacht zich echter geen moment en bood net op tijd. Na de aankoop begon de restauratie in zijn werkplaats en kwam Aernout  dit jaar met de vraag bij mij of ik kon achterhalen waar dit object vandaan kwam en zo ontstond een verhaal en een zoektocht. Hij was er namelijk achter gekomen dat deze controlekraan uit een van de gemalen in dit gebied kwam.

De naam van de man, van wie Aernout de controlekraan  met meter had gekocht, wist hij na 8 jaar jaar natuurlijk niet meer. Wel wist hij zich te herinneren dat de man in Altforst woonde  en dat deze  man de  controlekraan met manometer destijds had gekocht op een rommelmarkt in Nijmegen. Altforst is een klein dorp vlakbij Druten waar ik woon in het Land van Maas en Waal en waar ooit 8 stoomgemalen stonden opgesteld.

Deze man  was stoomliefhebber en dacht er iets mee te kunnen doen bij een stoominstallatie. Het leek misschien een ketelmanometer maar hij  nader inzien was de meter alleen geschikt voor bijv. centrale verwarmingsinstallatie  (20 mWk (20 meter waterkolom)  ofwel  2 kg/cm2). en daarom had hij hem weer te koop aangeboden op Marktplaats. maar het ging niet om de manometer maar om de controlekraan.

Arnout stuurde mij bovenstaande informatie  en een aantal foto’s.

Controlekraan met flens

 

Omdat ik een aantal technische-  en antiek mensen ken in Altforst liet ik hun een foto met enige achtergrondinformatie  zien van de controlekraan  maar tot nu toe zonder resultaat.

 

Maar het verhaal van Aernout neem ik nu verder over.

Voorjaar 2012 zag ik stom toevallig op marktplaats iets aangeboden uit Altforst, ik keek meteen op want dat is het bekende “”gemalengebied””. Deze controlekraan was bijna niet te herkennen zo vies en de erop geflensde meter hoorde er niet bij en was bovendien stuk. Ik bedacht me echter geen moment en bood net op tijd, spoedig kon de restauratie beginnen.

 

 

Waarom is deze kraan van of Gemaal Blauwe Sluis of het Leeuwensch Gemaal afkomstig?

Als we zeer nauwkeurig op de foto kijken zien we iets heel aparts op het huis van de controlekraan gestempeld. We kijken tegen de moer aan die de plug in het huis trekt (180 graden tegenover de kruk gelegen).

 

Bovenin staat Pr en links onderin staat een merktekentje, in dit geval een membraanmanometer. Het is een soort merkteken net zoals bij gouden en zilveren objecten.

 

Merkteken

 

 

Het zal u niets zeggen….

Ik begon met het restaureren van manometers en vacuümmeters in Juli 1979 en ik heb in de afgelopen 41 jaar meer dan 11000 meters in mijn handen gehad van ongeveer in totaal 30 merken.

Uit ervaring weet ik echter dat er eentje met kop en schouders bovenuit springt en dat is dit merk.

Dit kleine tekentje bij de zwarte pijl staat voor: “Maschinen- und Dampfkesselarmaturenfabrik Schaeffer & Budenberg zu Magdeburg-Buckau”,of kortweg S & B.

 

 

 

Dit was een fabriek die wereldberoemd was door de duizelingwekkend goede kwaliteit van haar producten en in hun bestaanstijd van 1850 tot 1945 meer dan 160 gouden en zilveren medailles op wereldtentoonstellingen binnen haalde. Dit plaatsje ligt in Saksen 157km ten zuid westen van Berlijn in  voormalig Oost Duitsland.

Als ik de naam Google kom ik op : http://www.albert-gieseler.de/dampf_de/firmen0/firmadet321.shtml

Hier is de geschiedenis van het bedrijf en veel extra informatie op te vinden.

 

De acht gemalen van Maas en Waal hadden bijna allemaal machines en ketels van Stork maar de genoemde twee hadden een machine van Louis Smulders & Co met machinefabriek Jaffa  te Utrecht.

Zie info  over deze fabriek op  Het Leeuwensch stoomgemaal

Van de machine van het Leeuwensch stoomgemaal is  tot nu toe geen foto gevonden.

Van de machine van gemaal De Blauwe sluis wel. Stoomgemaal Blauwe sluis

Stoommachine Blauwe sluis met machinist van van Dinter sr.

 

Frans van Dinter staat met zijn handen aan de hoofdstoomafsluiter

Op de grond rechts ligt de tornstok klaar om de machine te tornen.

De verticale pijp rechts is de lucht afzuig/ vacuüm leiding  van de  bemalingspomp zodat de pomp volgezogen kon worden met water als de machine draaide. De pomp werd dan onder vacuüm gebracht zodat het water  omhoog de pomp in werd getrokken/gezogen en de pomp het water wegmaalde. Het vacuüm werd gemaakt met hulp van een stoomventuri die niet zichtbaar is op de foto. Bij stoomgemaal De Tuut zat de stoomventuri boven op de bemalingspomp.

Het cilinderachtige object aan de voorzijde met de twee handwielen is de regulateur van de machine.

 

 

 

 

 

Rechter foto.

De  bolafsluiter is ook van de firma Schaeffer & Budenberg. Rechts er  boven  is beluchtingsplugkraan  van dezelfde firma te zien om het vacuüm in de bemalingspomp te verbreken voordat de machine gestopt werd.

Links is nog een klein plugkraantje te zien met een leiding om water af te tappen als de installatie uit bedrijf was en het gevaar van kapot vriezen kon ontstaan.

 

 

 

 

Ik  (Aernout N.)   kan rustig vermelden uit ervaring dat deze fabriek in vrijwel alle gevallen appendages van S & B kocht en beslist niet de overal en vrijwel altijd de door Stork toegepaste Dikkers-appendages. Ook met Dikkers-appendages heb ik ervaring, maar de kwaliteit van S & B halen ze beslist niet! Louis Smulders wist precies wat ze gebruikten, het grote Stoomgemaal Lemmer, ook door Louis Smulders gebouwd, was (en is nog grotendeels) volledig met S&B-appendages uitgerust.

Zeer waarschijnlijk is bij de sloop van deze gemalen deze kraan (en misschien nog wel meer onderdelen) via de slopers bij nieuwe gebruikers terechtgekomen en ook gebruikt, helaas is de oorspronkelijke manometer verloren gegaan maar zeg nooit nooit.

Van Louis Smulders weet ik niet of zij ook de ketels bouwden of elders betrokken, bij Stoomgemaal Lemmer hebben ze de ketels van een andere fabriek laten komen, in dat geval Gebroeders Deprez Constructeurs Tilburg, overigens ook een fabriek die uitsluitend S & B-appendages gebruikte.

Dat andere merktekentje (links) op het controlekraanhuis Pr staat voor Preussisch, oftwel Preussische Normalieen, zeg maar de Pruisische Standaardisatie, alle  kranen, welk soort dan ook, hadden dit teken.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

S & B waren de invoerders van de zeer nauwkeurige maatvoeringen, de normalisaties, de kalibers, de schroefdraadstandaardisaties  en de machinemaat bepalingen en metingen op bewerkingsmachines in honderdsten van millimeters en dat rond 1853. Dit moesten ze wel doen omdat ze alle gereedschapsmachines, draaibanken, kotterbanken, freesbanken enzovoort, zelf moesten ontwikkelen voor de fabricage van meer dan 100 verschillende appendages van manometers tot peilglazen en van afsluiters tot keerkleppen in 330000 verschillende uitvoeringen.

Hierdoor ontstonden de Preussische Normalieen van 1882, later de VDI-Normen van 1900 en tenslotte de VDI-Normen/Preussische Normalieen in 1912, die trouwens nog gewoon NU gelden, schroefdraad voor bijvoorbeeld waterleiding is al vanaf midden 19e eeuw gewoon overal te gebruiken, sinds 1853. S & B waren ook de oprichters van Verein Deutscher Ingenieure VDI, wat hier het KIVI/ Niria is.

Louis Smulders wist erg goed welke appendages van welk merk hij waar moest betrekken.

De manometer met controlekraan

 

 

 

 

Idem met ijkmanometer.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Controle manometer in opbergkist

Bij de bovengaande foto zien we de opstelling van een S & B-manometer, in dit geval bouwjaar 21 maart 1910  met een controlemanometer van bijvoorbeeld een toenmalige ambtenaar/inspecteur van het Stoomwezen ,bouwjaar Augustus 1919.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Overal in het geciviliseerde Europa had ieder land zijn eigen controleflens op de “lands”-controlekranen zitten. Hier in Nederland was de ronde flens 40 mm diamete met een  dikte van  5 mm. In Indonesië i.v.m.de  tropische omstandigheden, was de flens  6 mm dik zodat er meer kracht op de flens met een rubber pakking gezet kon worden.

Scandinavië, Frankrijk, Portugal, Spanje en Zwitserland hadden en hebben deze flens nog, Rusland en Beieren hebben 37 mm als diameter, Polen 38 mm en Hongarije en Oostenrijk een schroefkoppeling met 1/2 duims Withworth-draad, Sachsen had vroeger 3/4 duims Withworth-draad en Pruissen en later heel Duitsland had (en heeft) nog de H-vormige flens, vroeger de oudst bekende Pruisische ovale controleflens uit 1831!!!  Zelfs Engeland kent controlekranen.

Alleen de VS niet, daar is BOEM HO , gelet op de stoomwalsontploffing in Medina in 2001…..waar  o.a. de drukmeter  niet juist aangaf!!!!!!!!!!!

Zie: https://www.farmcollector.com/steam-traction/final-report-tragedy-medina-county-fairgrounds

Omdat er nu nergens meer controlemeters te vinden zijn wordt ook nergens meer op gelet of er nog een controlekraan op de installatie zit. Deze kranen werden ook altijd gebruikt als een stoomketel op waterdruk werd beproefd. Zie ook t.z.t. de restauratie van Ketel 2.

Bij hele exquise installaties (waterleidingen) zaten deze kranen ook op de stoommachines en zelfs de pompen en elders meer verderop in het waterleidingnet voor controle van de druk schrijvende manometers.

Wat kunnen we nu naar aanleiding van deze oude controlekraan over de stoommachines van de beide gemalen zeggen?

De kraan is gemaakt voor een in die tijd redelijke druk van 12 of 13 kg/cm2 (overdruk).  Er zijn ook forse sporen van gebruik en inschuren van de plug zichtbaar. Mogelijk redelijk zwaar en misschien wel hardhandig bedrijf.  Louis Smulders stond altijd in de schaduw qua machinebouw bij Stork. In mijn ogen volkomen onterecht, want ik merkte al vanaf mijn scholierentijd op dat Jaffa machines minstens zo goed, zo niet beter waren dan Stork-produkten. Ik heb in mijn privéleven veel met Stork-pompen te maken gehad, vooral in de landbouw en tuinbouw, maar het is mijn merk niet…… In de omgeving van mijn woonplaats staan veel weliswaar elektrische gemalen van Louis Smulders Jaffa, maar daar is nooit iets mee geweest en sommige draaien al 109 jaar, eerst met stoom en later elektrisch, zonder enige storing. Louis Smulders was het toonbeeld van betrouwbaarheid, degelijkheid en een kwaliteitsidentiteit.

De 8 gemalen in het gebied van Maas en Waal zijn gemoderniseerd met gelijkstroom zuigerstoommachines, uit mijn ervaring weet ik dat dit een perfecte soort stoommachine is. Ik heb 41 jaar als vrijwilliger met dit soort machines gewerkt en ook er aan  gemeten.  De ontwerpen van deze machines liggen, ongeacht het merk, bij één volkomen vergeten persoonlijkheid, mijn oudoom (1862-1941) , de hoogleraar J.C.Dijxhoorn op de TH-Delft, die vooral veel samenwerkte met Louis Smulders en later ook Machinefabriek Breda, ofwel Backer en Rueb en  zelfs Nering-Bögel te Deventer. Alle drie waren afnemers van S & B-appendages. Hij ontwierp talloze stoommachines voor waterleidingpompstations, en eveneens stoomgemalen, bijvoorbeeld Lemmer, Medemblik, Zevenhoven, (Backer en Rueb en Louis Smulders) en zijdelings Stork machines, zoals Appeltern en  Halfweg.

Johan Christiaan Dijxhoorn – Wikipedia

Bij mijn woonplaats stond ook een stoomgemaal (in Berkel aan de Zweth) van1914 tot mijn geboortedag in 1959 en de machinist heb ik heel goed gekend en heb veel met hem over deze machines gesproken, hij vertelde mij dat alleen de zuigerveren van de zuiger in die 45 jaar zijn vervangen maar verder nooit iets.

 

 

Onder twee foto’s van de stoommachine van stoomgemaal Berkel en Rodenijs aan de Zweth.  Deze machine leverde 100pk bij 12 kg/cm2  en 330graden Celsius met 110 omw/min.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De trotse machinist bij zijn stoommachine met erachter een Ruston and Hornsby  1929 die nu in Afrika ergens draait!!!!!!

Stoomgemaal Berkel aan de zijdee van de Zweth in de zomer van 1957

De gehele installatie werd in april 1959 verschroot.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gelet op de keteldruk van 12 of 13 kg/cm2 en als we naar vooral de ketelhuizen van Blauwe Sluis en Leeuwensch Gemaal kijken, valt op dat de gevel ervan vrij smal is, er lijkt mij een Cornwall-ketel toegepast, geen Lancashire-ketel zoals in de Tuut. In dat geval was het verwarmd oppervlak volgens mij ongeveer 60 a 65 m2, de capaciteiten van de centrifugaalpompen zijn bekend, niet de opvoerhoogte van het Leeuwensch Gemaal. De pompen moeten zijn aangepast aan de machines. Het is trouwens goed mogelijk dat net als bij Lemmer Louis Smulders deze stoomketels ook van elders betrokken heeft, omdat de manometer op de laatste foto van een ketel is van de Alblasserdamse Machinefabriek (bestond nog in 2017), en ik deze meter in 2002 kocht van een verzamelaar uit Dordrecht die hem van een Schipper uit Druten had gekocht, kan deze manometer, hoewel iets ouder dan 1913, ook nog iets met gemalen te maken hebben gehad????

Als ik naar de foto kijk van de eerste machinist in Gemaal Blauwe Sluis met zijn blinkend gepoetste machine, maar ook van de zoon van hem, vallen mij de toch vrij grote afmetingen ervan op. De toerentallen van deze machines lagen zo rond 130 a 150 rpm, als ik heel globaal kijk naar een condensorluchtledig van ongeveer 68 a 72 cm, wat nodig is voor een gelijkstroomzuiger stoommachine, kom ik bij 13 kg/cm2 toch aardig in de buurt van 280 iPk, volgens mij toch echt iets meer dan 200 iPk, die cilinder was gewoon veel te groot. Overigens zijn op deze foto twee kranen van de vacuumzuiginstallatie te zien, de grote afsluiter pal boven de machine is van S & B, de plugkraan die naar rechts is gericht is een latere toevoeging.

De kleine cilindertjes van Stoomgemaal de Zweth in Berkel-Rodenrijs kwamen tot nog niet eens tot het middel van de machinist en een demonstratiemachine op een technische tentoonstelling door dezelfde machinist op zijn opleiding 1934 bezocht (de ooit bekende ASSO-opleiding), kwam bij zijn middel en leverde 250 iPk. Dan moeten de machines van Gemaal de Blauwe Sluis en het Leeuwensch Gemaal zeker 280 iPk hebben kunnen leveren.

In Nederland zijn de meeste bewaarde gelijkstroomzuigerstoommachines van Stork. Eén is er van Backer en Rueb (Medemblik), één is van Nering – Bögel en staat voor het Brandweermuseum in Borculo, maar desalniettemin is er toch een heel klein gelijkstroomzuigerstoommachientje uit 1920 van Louis Smulders  bewaard uit Stoomgemaal Zevenhoven, en dit staat al jaren als bruikleen uit Medemblik in Gemaal Haastrecht.

                                     Brandweermuseum Borculo

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gemaal de hooge boezem in Haastrecht

Jaffa stoommachine  echter niet origineel maar kwam uit een ander stoomgemaal 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Aldus het verhaal van Aernout dat ik hier en daar opvrolijkte met info en foto’s.

 

Groeten uit mijn restauratiewerkplaats en justeer- en ijklaboratorium Klein-Magdeburg-Buckau,

Aernout Notenboom

Aernout Notenboom heeft op de website van stoomsleepboot  Hercules een pagina  over het onderwerp ijken : http://www.sshercules.nl/2010_aernout.htm

.