Dit is een foto van het Wamelsch stoomgemaal na de tweede wereldoorlog. Dit is dus niet het gemaal dat oorspronkelijk werd gebouwd in 1880.
Men noemde het gemaal: het Wamelsche Masjien aan de Ka.
De geschiedenis van het Wamelsche gemaal:
Na het succes van het Dreumelsche stoomgemaal, opgeleverd in 1846/1847, bleek dat dit gemaal toch niet voldoende capaciteit had om de drie polders van Dreumel, Wamel en Alphen droog te houden. De polders van Alphen en Wamel wilden eigen installaties.
Kaart met alleen gemaal Dreumel
Besluit eigen verantwoording voor de polder
Arnhemsche courant 13 nov 1879
De nood was soms hoog als het land onder water dreigde te lopen. Men vluchtte naar de hoogste plek in de omgeving. Wamel had blijkbaar niet eens een vluchtheuvel!!! Op 7 november 1862 stond er in het Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage:
Nieuws van den dag, Maandag 6 mei 1878
Door geërfden van de polders Dreumel, Wamel en Alphen is in beginsel besloten nog een stoomgemaal voor den molenpolder te stichten. Men is het echter over de plaats waar het stoomgemaal zal staan, niet eens kunnen worden, zoodat de uitvoeringvan het besluit nog wel eenigen tijd op zich zal laten wachten.
Het was voor mij lange tijd onduidelijk om overtuigend bewijs te vinden over de eerste installatie van Wamel dat vlak bij het Dreumelsch gemaal werd gebouwd. De zoon van de laatste machinist van dit gemaal kon mij wel iets vertellen toen ik hem bezocht. Hij gaf mij antwoord via de mail in 2010.
Foto van deze Johan plaatsen.
Johan schreef:
Hallo Henk,
Ik heb daar vroeger niet veel aandacht aan besteed, maar ik heb wel eens van mijn vader (Machinist Johan Nijtmans) gehoord dat er buiten een schoepenrad zat. Hopelijk hebt U hier iets aan. Groetjes, Jo Nijtmans.
Hier een foto van de schepraderen van het mooie stoomgemaal Hertog Reijnout in Nijkerk. Het water wordt over de het afsluitschot geslagen. Deze opvoerhoogte is echter beperkt waardoor bij zeer hoge waterstand van de Maas het gemaal niet meer bruikbaar was. Hier zitten dus aan een kant van het gebouw twee schepraderen waarvan er één losgekoppeld kan worden.
Na lang zoeken vond ik duidelijke aanwijzingen in diverse kranten:
Algemeen Handelsblad 20 juni 1879
Amsterdam, Nieuws van de Dag, 6 nov 1879
Machinist. ” Wordt gevraagd voor de in den Polder Wamel in aanbouw zijnde Stoommachine EEN MACHINIST, tevens Bankwerker, in staat om kleine herstellingen te doen, op een traktement van ƒ 400, met vrije Woning en Tuin. Bewijzen van bekwaamheid en goed gedrag zijn vereischten. Men melde zich daartoe aan bij het Bestuur van den Dorpspolder Wamel. Brieven franco.
De benoeming werd bekend gemaakt in Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant op 16-11-1879
De eerste machinist was dus Friedrich Esser. Volgens de gegevens van de historische kring Brabant is hij weggegaan bij stoomgemaal te Dieden omdat de bouw van dit gemaal niet opschoot. Dit gemaal, aan de Brabantse kant van de Maas, kwam pas in 1882 in bedrijf. Over de latere machinist van dit gemaal kwam ik nog een “leuk”verhaaltje tegen dat is opgenomen bij (ongelukken en veiligheid)
Later vernam ik via de historische kring in Dreumel dat er voordat H.F. Esser kwam, een korte periode nog een andere machinist zou zijn geweest.
Zie tabje: http://stoomgemalenmaasenwaal.nl/de-machinisten-en-stokers-van-het-wamelsch-gemaal/
Nieuws van de dag : 15 -11-1879
Het polderbestuur van Wamel verzocht aan de Prov. Staten van Gelderland om ene subsidie voor het stichten van een stoomgemaal. Dezer dagen besloten Provinciale Staten, dat er geen termen waren, daaraan te voldoen.
De Tielsche Courant van 2 febr 1880
Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant schrijft 05-02-1880
Moeilijkheden bij transport machinerie stoomgemaal 13 febr 1880
Station Nijmegen in de 19de eeuw
Het transport der machinewerken voor het stoomgemaal van de dorpspolder Wamel, dat onder Dreumel wordt opgericht en die van het station te Nijmegen daarheen vervoerd worden, is bijna afgelopen. Dat elk der onderdelen evenwel zijn plaats niet zonder ongevallen bereikt, bleek hier een dezer dagen. Men was reeds met het transport gevorderd tot Leeuwen, toen als gevolg van de gladheid de kar aan het schuiven ging en weldra het halve kamrad met een gewicht van 8000kg in de sloot terecht kwam. Het zal veel inspanning vragen de kolos weer op de weg te krijgen.
De installatie Het was dus een dubbel schepradgemaal gezien het gebruik van het woord kamrad. Dit is een zeer groot metalen wiel van gietijzer met meestal metalen tanden. Een schepradgemaal heeft een stoommachine waarvan de uitgaande as een of twee schepraderen aandrijft. Dit geschiedt via een grote vertraging. Op de uitgaande as van de stoommachine is een klein tandwiel met ook een vliegwiel gemonteerd. Op de as van de schepraderen zit het grote kamrad. Meestal was dit kamrad opgebouwd uit twee stukken i.v.m. het gewicht en of het gietproces. Eén van deze zware delen was tijdens het transport in een sloot gevallen.
Een soortgelijk gemaal met twee schepraderen staat in Nijkerk. Het Hertog Reijnout stoomgemaal.
De tanden van het grote aandrijfwiel zijn van speciaal hout en moeten om de zoveel jaar vervangen worden.
Een zeer groot schepradgemaal staat in Halfweg. Hier zijn aan beide zijden van de stoommachine schepraderen geplaatst
Een aantal gemalen/bedrijven heb ik bezocht zie:
http://stoomgemalenmaasenwaal.nl/andere-gemalen-in-nederland/
Nieuwe Amsterdamsche Courant 17 Maart 1880
ALFEN (a/d Maas), Ten gevolge der ontbinding van het vroegere waterschap “de Molenpolder”, bestaande uit de polders Wamel, Dreumel en Alfen, werd indertijd besloten tot oprichting van nog twee stoomgemalen, bij het reeds bestaande, zoodat elk der genoemde polders een eigen gemaal zou bezitten. Het bestaande viel, bij de akte van scheiding aan Dreumel ten deel; het nieuwe voor den polder Alfen is reeds gereed, en dat voor den polder Wamel zal binnen enkele dagen ook voltooid zijn. Opmerking verdient dat bij elk dezer stoomgemalen een afzonderlijk stelsel gevolgd wordt. Dreumel werkt met een perspomp, Wamel met 2 schepraderen, en Alfen volgens het centrifugaal systeem.
Helemaal zekerheid gaf een advertentie van de Machinefabriek Gebr’s Stork Hengelo.
Het Nieuws van den Dag van dinsdag 25 mei 1880.
Het bleek dus een dubbel Schepradgemaal te zijn van 95 pk. Bestelling schepradgemaal Wamel
Op 17 december 1880 stond er een verhaal in de courant dat het een uitstekend jaar zou gaan worden met goede opbrengsten.
Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant schrijft op 13-08-1888:
MAAS en WAAL
Zoo ooit, dan werd in het jaar 1888 herhaaldelijk het nut en voordeel der dorpspolderstoomgemalen in Maas en Waal bewezen, tot staving waar-
van het volgende kan dienen, om alleen te blijven bij den op het oogenblik bestaanden toestand: In de dorptipolders Wainel, Dreumel, Alfen en Maasbommel, die het benedengedeelte van Maas en Waal uitmaken, als ’t ware in den voetzak van het district gelegen zijn en dus zeker zooveel water ontvangen als de hooger gelegen polders, doch bij hevige stortregens, dreigende rivierstanden of gezwollen weteringen steeds door hun machines gered werden, ziet men droge bouw-, schoon bezette hooi- en prachtige met vee begraasde weilanden; slechts een enkelen keer en dan nog maar voor eenige
uren, soms een halven of geheelen dag stonden in dezen natten zomer alleen de zeer lage landerijen en moerassen onder water.
Leeuwen werd in het voorjaar bij een kunstmatig aangelegde waterleiding van zijn overtollig water ontlast, door de stoommachine van zijn buurman Wamel, welke ook nu zijn liefdewerk hervat had, doch moest staken om zichzelf ta redden en niet het offer zijner behulpzaamheid te worden.
Hooger op, te beginnen met Leeuwen en Altforst, ontmoet het oog een bijna onafzienbaren waterplas, welk gezicht hier en daar wordt afgebroken door een blok zeer hoog land of een boerenwoning met erf; gras, koren en vooral haverlanden bij de vleet zijn aldaar overstroomd. Het nagras op de beneden-uiterwaarden is voor een betrekkelijk groot gedeelte gepacht door landbouwers en veehouders uit de bovendorpen.
Het zou tot 1914 duren voordat het Leeuwensch stoomgemaal gebouwd werd!
Op 17 maart 1893 staat het volgende bericht in de krant.
Na ongeveer 13 jaar “sprong” de krukas! Er waren twee schepraderen die door de stoommachine aangedreven werden.
Oorzaak wordt niet genoemd maar het gebeurde wel vaker hetgeen in kranten uit die tijd te lezen was. Materiaalkwestie??
De Rotterdamsche Courant van 21 maart 1910
Het gemaal van Dreumel was in ombouw.
Bij enige “was” van de Maas moest men de machine van Wamel echter stilleggen. M.a.w. het schepradgemaal kon niet afvoeren bij hogere waterstand van de Maas. In deze polders was dus een groot te kort aan maal capaciteit.
Arnhemsche courant schreef op 21-03-1910 over de situatie in het land van Maas en Waal:
In 1910 was dus het schepradgemaal volgens de Rotterdams courant nog actief! Volgens de zoon van machinist Johan Nijtmans zou het inderdaad een schepradgemaal zijn geweest. Althans dat had hij, Jo Nijtmans , wel eens gehoord van zijn vader J.T. Nijtmans.
Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant schrijft op 03 october1917
De provinciale Brabantsche en ’s Hertogenbossche Courant schrijft op 23 februarie 1918
Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant van 10-01-1920
Het vaderland 17 jan 1920
Men meldt ons uit Tiel:
Alle buitendijksche huizen langs de Waal- dijken zijn thans door de bewoners verlaten. Geheel de rivier langs is men druk bezig de gaten te dichten, die de vorige week door het hooge water ontstaan zijn. In den polder Dreumel krijgt men vaak last van het welwater, doordat een der waterma- chines door den hoogen. Maasstand niet meer malen kan. De polderbesturen van Wamel en Dreumel hebben besprekingen geopend over de oprich ting van één gemeenschappelijk stoomgemaal, dat het water hij elken stand in de Maas zal kunnen pompen.
Hier leest men de beperking van het dubbele scheprad van de eerste uitvoering van het stoomgemaal van Wamel.
Het vaderland 22 1- 1920
Voorzorgsmaatregelen.
De geerfdendag van den polder Dreumel heeft met algemeene stemmen. (79) besloten tot den bouw van een nieuw stoomgemaal, dat ook den polder Wamel zal bemalen. Bij den hoogen waterstand van thans bleken de bestaande machines niet in staat, de polder Dreumel en Wamel droog te houden.
Arnhemsche courant 22-01-1920
Het Vaderland 8 apr 1920
WAMEL.
In den afgeloopen winter hebben deze polder en de lager gelegen polder Dreumel zeer veel van het water te lijden gehad. Beide polders hebben thans besloten voor gemeenschappelijke rekening te bouwen een stoomgemaal, waarvan de kosten geraamd zijn op f 372.000.
Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant van 22-04-1921
De Maasbode van 23-04-1921
Provinciale Geldersche en Nijmeegsche courant schrijft op 09-12-1921
20 jan 1923
Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant
DREUMEL, 18 Jan. Het proef malen met bet nieuwe stoomgemaal van den Wamelschen polder, dat zich alhier bevindt en welke proef dezen zomer bij gebrek van water moest worden uitgesteld, zal thans plaats hebben.
De stoommachine met pomp, die later gebouwd is dan die van Appeltern, maar identiek
Voor de machinist werd er ook een woonhuis gebouwd.
In 1926 is er een grote overstroming in het Land van Maas en Waal. Zie http://stoomgemalenmaasenwaal.nl/het-waterpeil-bij-het-stoomgemaal-tijdens-de-watersnood-van/
Alle stoommachines zijn onbruikbaar.
De Tijd schrijft op 11-02-1926:
Deze foto is gemaakt in 1952 vlak voordat het gemaal gesloopt werd.
Het zwarte deel links onder het gebouw is de ruimte van het krooshek. Daar kwam het weteringwater bij de aanzuig van de pomp.
Rechts de twee sluisjes met deuren zodat de boezem (het water aan de voorzijde) gescheiden werd van de afvoerwetering richting de Maas.
In deze sluisjes is gedurende de oorlog regelmatig geschuild als tenminste het water niet heel hoog stond. Zie verhaal van >>>>>
Het schilderij is gemaakt door Wim van de Berg. Informatie verkregen via Anton Janssen van de historische vereniging van Wamel.
Het Algemeen handelsblad van 7 nov 1932 meldt:
Het stoomgemaal van Wamel heeft tot de begin 1952 gewerkt. Toen was het nieuwe gemaal Quarles van Ufford gereed en waren de oude weteringafvoeren naar Dreumel, Wamel en Alphen verlegd.
Het gemaal werd gesloopt en gelukkig heb ik hier enkele foto’s van.
Deze foto laat de voorzijde van het gemaal zien (dus de perskant richting de Maas) waar onder de twee bogen de uitstroom was. Het eerste gemaal was een schepradgemaal met twee schepraderen die elk een eigen uitstroomhuis hadden. In 1923 werd na een verbouwing alleen het rechtse uitstroom kanaal gebruikt voor de uitlaat van de centrifugaalpomp. De ruimte van het voormalige tweede scheprad werd afgedicht.
Zie voor verdere informatie:
http://stoomgemalenmaasenwaal.nl/technische-informatie-van-gemaal-uit-1880-en-1920/
Op de linker foto is de sloop van het gebouw met ketel en machine voltooid. Alleen de schoorsteen en de pomp zijn nog zichtbaar.
Het gebied van Maas en Waal was geheel op de schop gegaan met nieuwe wegen, weteringen en boerderijen. De ruilverkaveling had plaats gevonden.De gemalen van Alphen, Dreumel en Wamel konden gesloopt worden.
Peter Deurlo schreef hier een prachtig boek over.
